Prasa pomnik historii

Wywiad udzielony przez ks. Wiesława Kowalewskiego dla Gościa Niedzielnego. Pytania: red. ks. Tomasz Lis.

– Co oznacza dla rytwiańskiej pustelni fakt wpisania na listę Polskich Pomników Historii?

Na terenie Polski jest blisko 71 tysięcy zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Z tej liczby obecnie 105 zabytków jest wpisanych na listę Pomników Historii i 15 na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w Polsce występuje pięć form ochrony zabytków. Jedną z najwyższych jest pomnik historii Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W treści prezydenckiego rozporządzenia wyszczególnia się cechy danego zabytku świadczące o jego najwyższej wartości, określa się precyzyjnie jego granice i zamieszcza schematyczną mapkę obiektu.Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Do 10 grudnia 2018 r. to najwyższe wyróżnienie nadano 91 zabytkom. Do elitarnego grona pomników historii Prezydent Rzeczypospolitej dołączył 14 kolejnych obiektów w ramach projektu: 100 pomników historii na stulecie odzyskania niepodległości. W grupie tej znalazł się Pokamedulski Zespół Klasztorny Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach. Jest to w sumie dziewiąty zabytek tej rangi w woj. świętokrzyskim i czwarty w diecezji sandomierskiej.

– Jaka była droga do uzyskanie tego wyróżnienia?

1. Lipiec 2014. Podczas wizyty p. prof. Marii Brykowskiej w Rytwianach, powstaje inicjatywa podjęcia starań o wpisanie Pustelni na Listę Pomników Historii. Pomysł popiera i włącza się do przygotowań, ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków mgr arch. Janusz Cedro.
2. Październik 2014 / luty 2015. Opracowanie wniosku przez: Agnieszka Książyńska i Monika Łyczak. Konsultacje: prof. Maria Brykowska, ks. Wiesław Kowalewski.
3. Marzec 2015. Wniosek złożony u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach
4. Kwiecień 2015. Wniosek wraz z uzasadnieniem przesłany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
5. Styczeń 2016. Interpelacja posła Krzysztofa Lipca do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
6. Kwiecień 2016. Wizyta Wicepremiera, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Pustelni i zdecydowana deklaracja, że obiekt w pełni zasługuje na wpis na Listę Pomników Historii.
7. Maj 2018. Wizytacja specjalistów z Komisji Narodowego Instytutu Dziedzictwa w celu kwalifikacji obiektu do tytułu Pomnika Historii.
8. Czerwiec 2018. Rada Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego rekomenduje Prezydentowi RP, wpisanie Pustelni na listę Pomników Historii.
9. 10 Grudnia 2018. Uroczysta Gala w Teatrze Narodowym podczas, której Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda wręczył rektorowi kościoła pokamedulskiego pw. Zwiastowania NMP, ks. Wiesławowi Kowalewskiemu, Rozporządzenie w sprawie uznania Pokamedulskiego Zespołu Klasztornego Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach za Pomnik Historii.

– Jakie najbardziej cenne elementy architektury i dziedzictwa kulturowego wymieniłby ks. Dyrektor w całym zespole pokamedulskiego klasztoru?

W uzasadnieniu decyzji przyznania tego wyróżnienia napisano m.in.
.
Niezwykle wartościowym obiektem na mapie polskiej architektury sakralnej 1. poł. XVII w. jest wyróżniający się wyjątkowym stopniem autentyzmu kościół. Jego swoisty plan, podporządkowany został ściśle kamedulskim przepisom budowlanym, czym wyróżnia się na tle polskich realizacji dla tego zgromadzenia. Ważną rolę dla rodzimej architektury tego okresu odgrywa sposób rozwiązania elewacji świątyni. Boczne elewacje, dostępne wyłącznie dla mnichów, zgodnie z zakonnymi przepisami budowlanymi są ubogie, pozbawione artykulacji, wręcz świeckie w swym wyrazie. Zupełnie inny wyraz ma dwukondygnacyjna fasada zachodnia. Jest ona znacznie bogatsza, posiada artykulację pilastrową, duże okna i bogaty szczyt ujęty manierystycznymi wolutami i obeliskami. W niej także znajduje się okazały kamienny portal. Unikatowe w skali kraju są niezwykle bogate wystrój i wyposażenie kościoła, którego wyraz estetyczny powstał na wyraźne życzenie fundatora Jana Magnusa Tęczyńskiego, przy oporze władz zakonnych, które w swych świątyniach zakazywały przepychu. Dekoracje sztukatorskie pokryły niemal wszystkie najważniejsze wnętrza kościelne. W ich polach umieszczono cenne polichromie autorstwa o. Wenantego z Subiaco z współpracownikami, uzupełnione przez Karola de Prevot. Malarze ci wykonali również niemal wszystkie obrazy w kościele. Według badaczy to właśnie w Rytwianach, za sprawą o. W. z Subiaco, miał zostać skrystalizowany kamedulski kanon ikonograficzny. Dopełnieniem całości są dzieła krakowskiej wczesnobarokowej snycerki, a także zespół kamieniarki i plastyki marmurowej w postaci trzech kropielnic i lavabo, epitafium i tumby Stanisława Opalińskiego oraz posadzek marmurowych – jednych z największych i najlepiej zachowanych w Polsce.

– Co stanowi o tym, że to pomnik historii?
.
Aby zabytek został uznany za Pomnik Historii musi spełnić: Kryteria wyboru ustalone przez Radę Ochrony Zabytków: „Uznanie zabytku za Pomnik Historii jest szczególną formą nobilitacji. Do tego trudnego i niezwykłego uprzywilejowania można zgłaszać zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych, mający znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, utrwalony w świadomości społecznej i stanowiący źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń. Ponadto muszą to być zabytki, które:
.
• zachowały pierwotną kompozycję przestrzenną lub uległy nieznacznym przekształceniom,

Pustelnia rytwiańska została założona na podstawie planów opracowanych ściśle wg Reguły kamedulskiej i jako taka jest wzorcowym przykładem klasztornej architektury pustelniczej. Jedynie klasztor w Rytwianach zachowuje wszystkie, najbardziej drobiazgowe zalecenia kamedulskich konstytucji – stwierdza prof. Adam Miłobęcki. W takim, oryginalnym układzie Pustelnia przetrwała do naszych czasów. Co prawda nie zachowały się domki pustelnicze ale badania archeologiczne przeprowadzone w 2013 r. nie pozostawiają wątpliwości co do ich istnienia i możliwości rekonstrukcji.
.
• są jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sobą nawarstwieniach
Pustelnia, jako jedno z najstarszych założeń klasztornych kamedułów na ziemiach polskich, przetrwała w swoim pierwotnym stylu zachowując wartości historyczne, artystyczne i naukowe oraz przestrzenne i krajobrazowe. Na szczególną uwagę zasługuje kościół klasztorny – unikatowy pod względem autentyzmu i wysokiej klasy wyposażenia w stylu manierystycznym i barokowym.
.
• są należycie wyeksponowane w przestrzeni miejskiej lub krajobrazie i zachowały pierwotne relacje z otoczeniem,
Od swego początku Pustelnia wpisana jest w krajobraz lasu liściastego, który obecnie w najbliższym otoczeniu dodatkowo został ustanowiony przez Lasy Państwowe, jako obszar objęty szczególną ochroną przyrodniczą.
.
• są dziełami wybitnych twórców, np.: architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników,
Pustelnia założona wg planów włoskiego architekta Giovani’egoSpzzio, została bogato ozdobiona dziełami takich mistrzów jak: Venante da Subiaco, Giovani BapistaFalconi, Carlo di Prevot.
.
• są dobrze zachowane lub w stanie pozwalającym na ich rewaloryzację,
Stan zachowania jeszcze przed podjęciem prac rewitalizacyjnych nie budził wątpliwości co do stanu obiektu, jego okresu pochodzenia i lokalizacji.
• są przedmiotem troski konserwatorskiej.
.
Od 28 grudnia 1933 r. zabytek widnieje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa świętokrzyskiego pod numerem:A/867/1-8

Pomnikami Historii mogą być dzieła architektury i budownictwa lub zespoły tych dzieł o wspólnych cechach stylowych, użytkowych lub konstrukcyjnych, które prezentują wybitne walory architektoniczne,

– Co charakteryzuje Pustelnię na tle innych zabytków w regionie świętokrzyskim?

Klasztorny Zespół Pokamedulski w Rytwianach to jedyny tego typu zabytek w województwie świętokrzyskim i jeden z pięciu w Polsce zaliczany do najważniejszych polskich założeń monastycznych z pierwszej połowy XVII w. Przy budowie tego klasztoru ściśle przestrzegano kamedulskich przepisów budowlanych i ducha tradycji architektonicznej zgromadzenia, w myśl której klasztor położony jest na wzniesieniu, z dala od siedzib ludzkich i na polanie otoczonej gęstym lasem. Oryginalny i niepowtarzalny gdzie indziej jest układ kompozycyjny rytwiańskiego klasztoru podzielonego na dwie strefy dostępu: pierwsza z długa szyją wjazdową otoczoną wysokimi murami, centralnie położonym kościołem i otaczającymi go zabudowaniami klasztornymi, oraz druga z domkami pustelniczymi. Wyróżniającym się obiektem jest niezwykły kościół zbudowany zgodnie z ideą kamedulskich przepisów. Jedyny i niepowtarzalny w regionie świętokrzyskim.
.
– Rytwiańska pustelnia nadal jest w procesie rewitalizacji i odnawiania najcenniejszego zabytku, jakim jest barokowy kościół. Jaki to obecnie etap i zakres prac?

Obecnie trwają prace konserwatorskie przy sklepieniu nawy głównej kościoła. Dotychczas wykonana została konserwacja pięciu z siedmiu przęseł. Już wykonane prace odsłoniły bogactwo kamedulskich malowideł i sztukaterii. Mam nadzieję, że w przyszłym roku dokończymy sklepienie. Następnie odnowimy ściany kościoła i drewniany XVII-wieczny ołtarz. Równolegle powinny powstać zrekonstruowane domki pustelnicze i ostateczny kształt nadany zostanie ogrodom klasztornym.
.
– Obecnie rytwiańska pustelnia to połączenie zabytków i historii ze współczesnością, bo powstał tutaj nowoczesny ośrodek, czy to nie przeszkadza by nadal była perłą historii?

Podczas uroczystej gali „100 Pomników Historii na Stulecie Odzyskania Niepodległości” Pan Prezydent Andrzej Duda wręczył wszystkim gospodarzom pomników specjalne tablice, które mają zostać zamontowane i informować o randze zabytkowego obiektu. Tablice są ze szkła z laserowym nadrukiem. Pierwszym moim skojarzeniem było, że pasują jak szklana piramida na dziedzińcu Luwru. Nawet najcenniejszego zabytku nie można uwolnić od wpływów współczesności i cywilizacji choćby przez montaż nowoczesnych zabezpieczeń. Istnieje więc konieczność połączenia historii ze współczesnością. Przy zachowaniu wszelkiej ostrożności i szacunku dla obiektu można to pogodzić i sprawić, że nawet tak cenny pomnik historii będzie funkcjonować i służyć człowiekowi.
.
– Jakie plany są związane z otrzymanym tytułem?

Bardzo szerokie. Najpierw jednak promocja. Mamy już przygotowany do druku nowy przewodnik turystyczny po Pustelni. Oczywiście zdobi go logo Pomnika Historii. Powstanie nowy projekt oznakowania dojazdu do Pustelni. Zechcemy zaprosić turystów przejeżdżających przez region świętokrzyski drogami 9, 73, 74, 79, 757, 764, 765 poprzez ustawienie odpowiednich, kierunkowych znaków drogowych. Powstała inicjatywa opracowania większego przewodnika: Świętokrzyski Szlak Pomników Historii. Zaprosimy do togo przedsięwzięcia pozostałych ośmiu gospodarzy Pomników Historii. Przewodnik zostanie wydany w wersji książkowej i w postaci aplikacji na smartfony. W ośmiu miejscach województwa przy wszystkich obiektach zostaną ustawione tablice informacyjne prezentujące ŚSzPH. No i oczywiście tu, w Pustelni musimy zamontować tablicę, którą dostaliśmy od Prezydenta. W Pustelni zorganizowana zostanie Grupa Wolontariatu składająca się z osób, które będą prezentować obiekt turystom i pielgrzymom.